نام علمی: Salvia officinalis
نام انگلیسی: Garden sage –common sage
ترکیبات
برگ آن دارای اسانس فلاونویید، تانن و یک ماده تلخ است و اسانس آن که معمولاً از نوع وحشی تهیه می‌شود زرد مایل به سبز است با بوی مخصوص و در 2-1 قسمت الکل 80 درجه حل می‌شود. حاوی 50% آلفا و بتا تویون (یا سال ویول)، آلفا و بتا پینن 1%، سینئول 10%، بورنئول 14-6% راست و چپ می‌باشد + کامفور و میرسن و سزکوئی ترپن‌ها که مهمترین آن‌ها ویریدنیلورل و کاریوفیلن اپوکسید از ترکیبات غیر فرار آن اسید رزمارینیک، دی ترپنوییدهای تلخ و پیکروسالوین و فلاوون‌های لیپوفیل مثل هسپیدولین می‌باشد.
مشخصات گیاه
گیاهی است پرشاخه، به ارتفاع 60-30 سانتی‌متر، دارای ظاهر پرپشت که به حالت خودرو در اماکن خشک و سنگلاخی می‌روید. ریشه‌ای به رنگ مایل به قهوه‌ای، به ستبری انگشت، ساقه‌های متعدد منشعب، چهارگوش، کرک‌دار، برگ‌های آن متقابل و سبز روشن (به علت تارهای کوتاه بنفش و سفیدرنگ)، ضخیم دارای شبکه‌ای از رگبرگ‌ها (که در سطح تحتاهنی پهنگ به وضع برجسته با ظاهری مشخص) جلوه می‌کند. نمای برگ‌های تحتانی با دمبرگ بیضوی نوک‌تیز و در قسمت فوقانی بدون دمبرگ کوچک‌تر و نوک‌تیزتر است. در قسمت فوقانی ساقه‌ها روی چرخه مخصوصی 5 تا 8 گل ظاهر می‌شود، به رنگ آبی مایل به بنفش در ماه‌های خرداد تا تیر ظاهر می‌شود.
میوه‌اش فندقه، کروی، 5/2 میلی‌متری، وزن 8/7 گرم، قهوه‌ای با خطوط تیره است. شبیه تخم شبت و شکاف‌دار، گل‌هایش نوش فراوان ایجاد می‌کند.
تکثیر آن با کاشتن دانه یا قلمه‌زدن یا خوابانیدن یا تقسیمات قطعات ریشه‌دار پایه‌های مسن است. قلمه‌ی آن را در اسفند یا آذرماه می‌کارند و پس از آنکه قلمه‌ها دارای ریشه کافی گردیدند آن‌ها را به زمین زراعتی منتقل می‌کنند. پرورش آن باید در زمین‌های حاصل‌خیز، مرطوب، قابل نفوذ آب باشد تا حداکثر از 300 کیلو برگ آن یک کیلو اسانس به‌دست آید.
محل رویش مریم گلی
مریم‌گلی کبیر (ماژور) مشروح در بالا در شمال آفریقا، اسپانیا، یونان، شوروی سابق، در ایران در آذربایجان، تبریز، و چهارمحال می‌روید.
S.sclarea یا کف‌الدب که شبیه بالایی است اما برگ‌های متقابل، گیاه با پهنک بزرگ، بیضوی و دمبرگ مشخص و در قاعده گل‌ها یک براکنه‌ی قلبی شکل نازک دیده می‌شود که بزرگتر از کاسه گل است. بیشتر در اطراف تهران، ونک، کرج، قلهک، رنه، گچسر، پلور، بین رودهن و دلیجان، قزوین، سمنان، دامغان، شهمیرزاد، بسطام، کاشان، قمصر، شاهرود، گیلان در رودبار، و کلاردشت مازندران در آذربایجان دشت مرغاب، بین کالیبار و اهر، اشنویه، قاسملو، سردشت به سمت پیران‌شهر، اصفهان، تنگ دزدان، خوانسار، مشرق خرم‌آباد، کوه دینار فارس، سی‌سخت، گردنه بیجار، کرمان و کوه بینالود.
عوارض
فراورده‌های مریم‌گلی با املاح آهن ناسازگاری دارد و قندخون را (نوع اصلی) کم می‌کند. اسانس آن سمی است و در مصرف درمانی وارد نمی‌شود. ترشحات شیر را کم و متوقف می‌کند. به واسطه ترکیبات سمی‌تر چون مقادیر زیاد برگ آن سمی بوده باعث افزایش ضربان قلب افزایش دمای بدن و سرگیجه می‌شود. و سردرد در گرم مزاجان می‌آورد. در مصرف طولانی ممکن است حملات شبیه صرع بروز کند.
دوز
دم‌کرده 30 تا 15 گرم برگ آن در یک لیتر آب بعداز غذا به مقدار یک قاشق سوپ‌خوری بین هر دو غذا و تنتور حاصل از خیساندن 15-10 گرم برگ خشک در 5 برابر الکل به مقدار 25-10 قطره در روز. در استعمال خارجی پماد آن 30گرم گیاه خشک 30گرم عشقه و 250 گرم پی خوک و 45 گرم موم درست شده جهت التیام اولسرها به کار میرود. در فرانسه از 30-15 گرم آن در یک لیتر آب به عنوان قاعده‌آور و دم کرده نیم مشت 5 برگ خشک آن را در یک لیتر آب برای تحریک و عرق کردن و جهت استعمال خارجی 5 مشت آن در یک لیتر آب جهت شستشو به‌کار میرود.
خواص برگ و عرق مریم گلی
طبق نظر حکمای جدید این گیاه با ارزش‌ترین گیاه تیره‌ی نعناع است. برگ آن دارای اثر نیرودهنده و مقوی است. به علت دارا بودن خاصیت تسهیل در هضم، مدر، ضد تشنج، تببر، ضدعفونی کننده، کم‌کننده قندخون و قاعده آور است. در استعمال خارجی آن، جهت التیام عمل و ضدعفونی کننده زخم‌ها و جراحات استفاده می‌شود و چون اثر مقوی دارد مصرف آن موجب می‌شود که عمل هضم تسهیل یابد. استفراغ‌های تشنج‌آور آرام شود و اسهال‌های ساده درمان پذیرد. در موارد خون‌روی و ترشحات مهبلی ناشی از ضعف مصرف آن موجب جلوگیری از خون‌روی و ترشحات می‌شود و به‌علاوه سرفه‌های مزمن قطع شود. مصرف فرآورده‌های آن در نقرس، سردرد یک طرفه، آب آوردن انساج و خیز اعضا مفید است. دم‌کرده‌ی آن در رفع عرق شبانه و عرق ناشی از ضعف که در بیماران مبتلا به تب‌های قطع نشدنی دست می‌دهد اثر معالج دارد.
به‌صورت موضعی به عنوان ضدالتهاب، قابض، ضد باکتری، در التهاب دهان به صورت غرغره و دهان شویه استفاده می‌شود. مصرف مریم گلی و عرق آن باعث کاهش قند خون در افراد سالم و دیابتی وابسته به انسولین می‌شود اما در بیماران دیابتی غیروابسته به انسولین اثر ندارد. عصاره‌ی آن برای مداوای برخی بیماری‌های مربوط به حلق و حنجره و شستشوی دهان استفاده می‌شود. اسانس آن به علت خاصیت ضدباکتریایی آن در صنایع غذایی و آرایشی استفاده می‌شود.
و طبق نظر حکمای قدیم این گیاه گرم و خشک است و مفتح سُدَّه (بازکننده گرفتگی رگ) و مُحلّل اخلاط وارده (خلط سرد) و ریاح و ضماد او با سرکه جهت ورم سپرز (طحال) و خاییدن (مالیدن آن به لثه) جهت تسکین درد دندان و رفع عُسرالنفس (آسم و تنگی نفس) مؤثر و تخم آن جهت گزیدان هوام (حشرات) و سَیَلان رحم (هیپرمنوره) و بواسیر نافع است و پخته‌ی آن سیاه‌کننده موی و چون با حنا مخلوط کرده و بر موی بمالند آن را طویل گرداند ولی زود سفید سازد.